Chanh yên còn có tên gọi khác là thanh yên, thuộc họ nhà cam quýt có tên khoa học là Citron được trồng ở rất nhiều nơi trên thế giới.
Ở Việt Nam, chanh yên có nhiều ở Lạng Sơn, Lào Cai, Lâm Đồng, các tỉnh Tây Nguyên. Cây thanh yên là cây gỗ nhỏ, cao từ 2,5 - 5 m. Hoa thơm, màu trắng pha tím đỏ. Quả ra vào tháng 6, khá to, kích thước (12 - 20) x (8 - 12) cm, màu vàng chanh khi chín, vỏ sần sùi, dày, mùi dịu và thơm; cùi trắng, dịu; thịt quả ít, màu trắng và hơi chua.
Chanh yên vốn mọc dại ở trên rừng, trước đây không ai biết tới loại quả này, chỉ có người dân ở vùng cao hái chanh yên về để làm gia vị, vỏ chữa ho... Ngày nay, quả chanh yên rừng ngày càng hiếm, muốn mua phải đặt hàng trước mới có. Loại chanh này bắt đầu cho thu hoạch khoảng đầu tháng 8 đến cuối tháng 9 dương lịch là hết.
Mấy năm gần đây, quả chanh rừng bỗng được ưa chuộng trên thị trường nên nhiều người mở rộng mô hình trồng yên để bán. Ngoài bán quả, một số người còn trồng tranh yên bonsai, bán cây giống... thu lại lợi nhuận kha khá. Theo đó, vỏ chanh yên dùng làm mứt, ngâm mật ong hoặc lấy tinh dầu và làm thuốc trị ho. Dịch của quả làm thuốc chống nôn, trị giun, chống hoại huyết...
Người dân địa phương cho biết quả chanh yên rừng nhỏ hơn, cùi ăn rất đắng, vỏ bên ngoài xù xì và xấu hơn. Còn loại quả từ cây của dân trồng thì cùi sẽ ngọt hơn và quả cũng to hơn, chỉ 5-6 quả đã được 1 kg. Quả chanh yên rừng ít ai ăn được vì vỏ của chúng dày và khá đắng, họ thường thu hoạch về để bán và ngâm mật ong trị ho vào mùa lạnh.
Chị Hoa - tiểu thương bán hoa quả ở chợ Hà Đông (Hà Nội) cho biết: "Năm nào tôi cũng bán chanh rừng, chưa đến mùa đã có khách hỏi mua. Chanh yên rừng có giá khá cao, giá trung bình dao động từ 75.000-90.000 đồng/kg, gấp khoảng 3 lần giá các loại chanh khác tùy thời điểm.
Để có chanh yên rừng bán, mình phải gom từ rất nhiều đầu mối. Chủ yếu là mình nhờ người nhà trên miền cao đi sâu vào trong các bản đặt mua của bà con. Loại chanh này số lượng không nhiều, vài chục kg bán trong vài tiếng là hết sạch".
Chị Hoa cho biết, ở chợ cũng có nhiều người bán chanh yên nhưng mà chanh yên rừng vẫn được ưa chuộng hơn cả.
Gần đây, trên thị trường còn xuất hiện loại chanh yên khổng lồ để trưng Tết. Ông Bùi Văn Sang, chủ vườn hoa Mười Lời ở phường 4, TP. Đà Lạt, Lâm Đồng, cho biết chanh yên khổng lồ nặng 2kg/quả, bán ra thị trường với giá 300.000 đồng. Vì quả chanh này có màu đẹp mắt và mùi thơm nên rất được ưa chuộng để lên mâm ngũ quả Tết.
Ông Sang cho biết mỗi cây chanh trưởng thành trong vườn nhà ông cho khoảng 20 quả. Dù thân cây nhỏ và yếu chỉ cao khoảng 2 m, nhưng lại cho trái nhiều và trái quá to, trước đây vườn nhà ông Sang có quả chanh yên khổng lồ nặng đến 5 kg, nên chủ nhân phải dùng các cây gỗ chống đỡ để cành cây khỏi gãy.
H.A