Sơn Tinh - Tản Viên là một hay là hai?

Ngày 25/12/2012, trên Báo điện tử Kienthuc.net.vn có đăng bài viết: "Sơn Tinh là nhân vật có thật trong lịch sử" của tác giả Vũ Tiến Đức, đây là một vấn đề thú vị mà bản thân tôi cũng đã theo đuổi từ lâu. Nhân có bài viết này, tôi xin trao đổi thêm để bạn đọc có cái nhìn đúng hơn, toàn diện hơn về vấn đề này.

Từ xưa tới nay, các nhà nghiên cứu, những người viết sách, báo dường như đều đồng nhất hình tượng Sơn Tinh - Tản Viên. Nhưng nếu ta xem xét kỹ thì lại không hẳn như thế.

Hãy quay trở lại khoảng 4.000 năm trước, khi cư dân vùng ven chân núi Tản, sông Đà đã phát triển đông đúc, đất đai trở nên chật hẹp, việc phát triển xuống miền thấp, chiếm lĩnh vùng đồng bằng là nhu cầu tất yếu. Nhưng buổi đầu tiên đặt chân xuống đồng bằng ven chân núi, người Việt cổ đã vấp phải một trở lực rất lớn: Đó là nước. Nước rất cần thiết cho trồng trọt, sản xuất nhưng đồng thời lại là kẻ thù nguy hiểm nhất. Chế ngự được sức mạnh của nước, bắt nước phục vụ cho cuộc sống của con người, đó là ước mơ, là trăn trở, là nỗ lực phấn đấu không ngừng nghỉ của lớp cư dân đầu tiên xuống đồng bằng làm lúa nước. 

Truyền thuyết Sơn Tinh - Thủy Tinh ra đời trong hoàn cảnh đó. Không phải ngẫu nhiên mà bối cảnh những câu chuyện thần thoại về Sơn Tinh là vùng đất ven núi Tản, sông Đà. Sơn Tinh tượng trưng cho sức mạnh cộng đồng, là hình ảnh của sự đoàn kết chặt chẽ, gắn bó giữa các thành viên trong cộng đồng để làm thành sức mạnh dời non, lấp biển, xẻ núi, ngăn sông chặn dòng nước lũ. Thủy Tinh tượng trưng cho sức mạnh thiên nhiên hoang dã. Cuộc đấu tranh giữa Sơn Tinh - Thủy Tinh dai dẳng hết năm này đến năm khác, từ đời này sang đời khác, "năm năm báo oán, đời đời đánh ghen". 

Ảnh minh họa cuộc đại chiến giữa Sơn Tinh - Thủy Tinh.

Ông cha ta xưa đã rất độc đáo khi sáng tạo ra hình tượng Sơn Tinh - Thủy Tinh và coi mâu thuẫn đó là sự đánh ghen, một hiện tượng tâm lý trong đời sống xã hội, rất cụ thể, rất đời thường. Mâu thuẫn giữa Sơn Tinh - Thủy Tinh là mâu thuẫn giữa con người với thiên nhiên hoang dã. Khi con người chưa chế ngự được hoàn toàn thiên nhiên thì vẫn tồn tại mâu thuẫn này. Những chuyện thần thoại như "Đồi Đùm đứt quai, đồi Vai lọt sọt", những Núi Chẹ, Núi Đùng, đồi Mom, gò Chạ do Sơn Tinh đắp lên để chặn Thủy Tinh là  những câu chuyện dân gian nói lên sức mạnh đoàn kết cộng đồng để chế ngự thiên nhiên. Và thời đại chúng ta, với những đập thủy điện như Hòa Bình, Sơn La... những con cháu của Sơn Tinh vẫn đang viết tiếp những trang thần thoại mới.

Sơn Tinh - Thủy Tinh là câu chuyện thần thoại của thời đại dựng nước, là bản hùng ca trị thủy, phản ánh những bước chân đầu tiên của người Việt cổ xuống đồng bằng trong buổi bình minh của lịch sử. Chính vì lẽ đó, bối cảnh ra đời của Sơn Tinh - Thủy Tinh không thể vào thời Hùng Vương thứ 18, tức cuối thời kỳ Hùng Vương, mà phải sớm hơn rất nhiều, có thể trước đó hàng nghìn năm!