Nét đặc biệt của Tết Nguyên Đán chốn kinh đô xưa

Trong cái văn hóa chung của người Việt Nam, mỗi vùng miền lại có những nét riêng. Trong chuyện ăn Tết Nguyên Đán, trong cách thức chung của cả nước thì mỗi vùng miền cũng có nét riêng mang đặc sắc địa phương. Huế cũng không ra ngoài đặc điểm đó. Cái riêng của Huế nằm ở chỗ nó còn giữ được nhiều nếp xưa.

Đúng như tác giả Trần Đức Anh Sơn trong một bài viết về Tết Huế trong cuốn Phong vị Tết Việt: “Ăn Tết nguyên đán không phải là phong tục riêng của Huế. Tuy nhiên, Tết Huế có những nét riêng thú vị. Là kinh đô xưa, Huế còn giữ được nhiều cổ tục trong việc đón và ăn Tết”.

Đầu tiên là lễ cúng ông Táo. Nếu ở miền Bắc, không khí Tết bắt đầu từ 23 ông Táo thì ở Huế ngày này chỉ đơn giản là ngày thay cái lư hương, quét dọn bàn thờ gia tiên. Không khí Tết thực sự bắt đầu từ ngày 25 khi các phường hội thợ thuyền làm lễ cúng tổ nghề và cũng là lễ tất niên.

Con gái Huế đã nổi tiếng khắp nơi về nữ công gia chánh nên dịp Tết là dịp để họ trổ tài. Tết Huế xưa hầu như người ta tự làm tất cả các món ăn mặn ngọt, chay tịnh… mà không phải mua thứ gì. Có đến hàng trăm món ăn được làm trong ngày Tết: bánh tét, dưa món, thịt bò dầm nước mắm, giò heo bó, chả thủ, nem tré, hành muối, kiệu chua… Ngọt cũng đủ loại từ mứt bánh, mứt gừng, mứt me tới bánh in, bánh dẻo, chè xanh đánh, chè đông sương, chè khoai tía. Đặc biệt đồ ăn mặn có món gì thì đồ ăn chay cũng có món đó.

Huế vốn nổi tiếng với các món cỗ chay cao cấp trong cung đình xưa nên hầu hết các bà nội trợ đất thần kinh đều biết nấu được một hai món chay đặc sắc.

Sự cúng kiếng trong ngày Tết ở Huế mới thực sự cầu kỳ. Trước Tết có cúng ông Táo, cúng tổ nghề, cúng Tất niên, cúng lên nêu, cúng rước ong bà về ăn Tết.... Từ sáng mồng một Tết trở đi phải cúng ông bà ngày ba bữa, ngày Sóc cúng chay, ngày thường cúng mặn. Đến chiều mồng ba phải làm cỗ cúng đưa tiễn ông bà. Tiếp theo là cúng đầu năm, cúng sao cúng rằm nguyên tiêu…

Người Huế không có tục hái lộc đầu năm nên người Huế không ra khỏi nhà trước và sau khi Giao thừa. Đối với tục xông đất, người Huế gọi là đạp đất. Nếu ở nơi khác có thể người ta tự ra ngoài rồi về xông đất nhà mình thì ở Huế người ta mong người đến đạp đất nhà mình vào sáng mồng một Tết là những người có chức sắc, học vấn hay người nhẹ vía, có tài lộc để may mắn theo họ đến với gia đình suốt cả năm đó. Thận trọng hơn, nhiều gia đình ở Huế còn “ra lệnh” cho con cái, đứa nào nặng vía thì sáng mồng một Tết không được dậy sớm, có thức giấc cũng phải nằm yên, chờ đứa khác nhẹ vía hơn – đã được cha mẹ dặn trước, đặt chân xuống trước.

Không phải là một thú chơi nhưng xem bói ở Huế vào ngày Tết rất phổ biến. Trong Phong vị Tết Việt, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã kể ra rất nhiều hình thức bói toán mà cứ mỗi độ Tết đến xuân về lại nở rộ ở Huế. Nào là bói hoa, bói xăm hường cho đến bói tuồng…

Bói hoa thường được giới trẻ Huế sử dụng để xem tình duyên. Họ lấy một bông hoa cúc, bắt đầu ngắt từ cánh hoa ở trung tâm rồi xoay quanh lần lượt đến hết. Vừa ngắt đếm từng cánh hoa họ vừa nói theo thứ tự: “nàng yêu tôi”, “nàng yêu tôi nhiều”, “nàng yêu tôi say đắm”, “nàng không yêu tôi chút nào cả”. Cứ như thế cho đến cánh hoa cuối cùng rơi vào nhóm chữ nào thì duyên số cũng đạt tới vận mệnh đó.

Bói tuồng: Ở rạp Bà Tuần vào ngày Tết người ta thường xào xáo một chương trình tuồng Tết, gồm có những vở tuồng có đoạn nói về tình duyên để các cô các cậu đi xem. Để bói tuồng, các giai thanh gái lịch không vào xem từ đầu mà vào đột xuất. Nếu tuồng đang diễn đến lớp nào, buồn hay vui thì xem như ứng với mệnh mình.

Bói xăm hường là một trò chơi tao nhã, xuất phát từ Trung Hoa, rất được người Huế ưa chuộng. Xăm có nguồn gốc từ chữ Thiêm trong chữ Hán, nghĩa là cái thẻ. Hường là lối đọc trại từ chữ Hồng, nghĩa là màu hồng; do âm Hồng có trong chữ Hồng Nhậm, là tên của vua Tự Đức, nên phải kiêng, đọc chệch đi là Hường. Đổ xăm hường là trò chơi gieo con súc sắc (còn gọi là hột tào cáo, hột xí ngầu) để dành những chiếc thẻ khắc chữ màu đỏ, ghi các học vị trong hệ thống khoa cử thời xưa, gồm: Tú tài, cử nhân, tiến sĩ, hội nguyên, thám hoa, bảng nhãn và trạng nguyên. Ngay tên gọi của các quân cờ cũng đã thể hiện tính nho nhã của trò chơi cũng như tinh thần cầu học và ước vọng khoa bảng của người xưa.

Lại còn có cách bói đò. Nguyên ở giữa chợ Gia Lạc (vùng Vĩ Dạ) và chợ Dinh (vùng Gia Hội) trên sông Hương ở Huế có một con đò ngang mà người ta nói là rất thiêng. Trong ngày Tết, người dân Huế coi việc mình kịp đò hay không để xem là điềm lành hay xấu. Nếu người ta đến bến đò mà con đò vẫn đang nằm chờ hoặc vừa mới ghé vào bờ thì đó là vận may, buôn án sẽ hanh thông suốt năm còn nếu phải chờ đò lâu hoặc đến lúc đò vừa rời đi thì là điềm xấu.

Kể tới đây, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường bình luận: “Thật ra đó là bến đò ngang duy nhất để người Huế ở khu Gia Hội có thể xuất hành trong ngày Tết. Tâm lý xuất hành rất quan trọng ở người Huế, ví dụ ra đi khỏi nhà lỡ có người gọi giật lui liền quay về, không dám đi đâu nữa, tức bực suốt ngày hôm ấy. Hơn nữa, chợ Gia Lạc lại chỉ đông vào 3 ngày Tết nên càng bao hàm tính xuất hành của chuyến đò đầu năm”.