Trung Quốc - Gốc rễ gây tranh giành nguồn nước ở châu Á

Thượng lưu ngăn nước, hạ lưu khô cạn.

Châu Á, chứ không phải châu Phi, mới là lục địa khô hạn nhất của thế giới. Vốn tự hào có số đập thủy điện nhiều hơn phần còn lại của cả thế giới, Trung Quốc đã nổi lên thành một trở ngại quan trọng đối với việc xây dựng sự một thể chế hợp tác về chia sẻ tài nguyên nước. Trái ngược với các hiệp ước quốc tế và song phương về nguồn tài nguyên nước, Trung Quốc bác bỏ thỏa thuận chia sẻ, quản lý nước dựa trên luật lệ quản lý các nguồn lực chung.

Những tác động lâu dài của chương trình xây đập của Trung Quốc đối với Ấn Độ là đặc biệt rõ rệt vì chỉ riêng lưu lượng hàng năm của sông Brahmaputra chảy qua biên giới vào Ấn Độ cũng đã lớn hơn tổng lưu lượng của ba con sông chảy từ Tây Tạng vào khu vực Đông Nam Á là Mekong, Salween và Irrawaddy.

Ấn Độ đã ký kết hiệp ước chia sẻ nguồn nước với cả các nước nằm ở phía  hạ lưu. Hiệp ước Indus với Pakistan là hiệp lớn nhất thế giới xét theo lưu lượng dòng chảy, trong khi các hiệp ước liên quan đến sông Hằng thiết lập một nguyên tắc mới trong pháp luật quốc tế về nguồn nước bằng cách đảm bảo cho Bangladesh lượng nước công bằng vào mùa khô.

Ngược lại, Trung Quốc không ký kết một hiệp ước chia sẻ nguồn nước nào với các nước láng giềng.

Hầu hết các con sông xuyên biên giới ở châu Á đều xuất phát từ lãnh thổ Trung Quốc. Cao nguyên Tây Tạng là kho lưu trữ nước ngọt lớn nhất thế giới và là nguồn gốc của các con sông lớn nhất châu Á, bao gồm cả những con sông huyết mạch của Trung Quốc và Nam và Đông Nam Á. Trung Quốc cũng là thượng nguồn của các con sông Irtysh, Illy và Amur chảy vào Nga và Trung Á.

Chương trình xây đập ngăn nước của Trung Quốc trên các con sông quốc tế như sông Mekong, Salween và  Brahmaputra thường theo mô hình từ nhỏ đến to: Đầu tiên xây dựng các đập nhỏ trên thượng nguồn, sau đó xây dựng đập nước lớn hơn ở phần giữa trước khi bắt tay xây dựng các đập khổng lồ ở khu vực biên giới với một số nước láng giềng.

Các đập khổng lồ hiện nằm trên sông Mekong, trong khu vực trước khi sông Mekong đổ vào Đông Nam Á. Trung Quốc đã cho xây dựng 6 đập khổng lồ trên sông Mekong, trong đó có đập Tiểu Loan có công suất phát điện 4.200 MW và cao hơn cả tháp Eiffel ở Paris. Đập Nọa Trác Độ (Nuozhadu) có công suất 5.850 MW đã bắt đầu phát điện vào mùa thu năm ngoái. Ít nhất, 4 đập thủy điện nữa đã được lên kế hoạch xây dựng ở khu vực giáp giới với các nước láng giềng.

Siêu đập Nọa Trác Độ ngăn dòng Mekong và có công suất phát điện tới 5.850 MW.

Hầu hết các dự án xây đập mới mà Quốc vụ viện (Chính phủ) Trung Quốc công bố mới đây đều tập trung ở mạn Tây Nam có hoạt động địa chấn mạnh mẽ.

Sông Salween chảy qua những hẻm núi sâu, các đỉnh núi đóng băng và núi đá vôi ở Trung Quốc vào Myanmar và chạy dọc theo biên giới Thái Lan trước khi đổ vào Biển Andaman. Lưu vực thượng nguồn của nó là nơi sinh sống của 16 dân tộc thiểu số. Là một trong những khu vực đa dạng sinh học nhất thế giới, lưu vực sông Salween có hơn 5.000 loài thực vật và gần một nửa các loài động vật ở Trung Quốc.

Quyết định chính thức xây dựng 5 đập, bắt đầu ngay bằng đập Songta ở Tây Tạng,  đe dọa đa dạng sinh học của khu vực và có thể triệt tiêu nguồn sống của các bộ lạc thiểu số đang có nguy cơ tuyệt chủng. Ngoài ra,  trọng lượng của hồ chứa nước khổng lồ mới có thể kích động địa chấn ở một khu vực vốn bị động đất thường xuyên.

Không một quốc gia nào chịu ảnh hưởng nặng nề của việc thay đổi dòng chảy xuyên biên giới hơn Ấn Độ. Lý do là riêng Ấn Độ đã đón nhận gần một nửa lượng nước sông chảy từ lãnh thổ Trung Quốc.. Theo số liệu của Liên Hợp Quốc, có tổng cộng 718 tỷ mét khối nước chảy ra ngoài lãnh thổ Trung Quốc hàng năm, trong đó có 347,02 tỷ mét khối (hoặc 48,33%) chảy trực tiếp vào Ấn Độ.

Trung Quốc đã xây dựng hàng chục con đập ở thượng nguồn các sông Brahmaputra, Indus và Sutlej. Trên sông Brahmaputra, Trung Quốc đã gần xây dựng xong một con đập và đã bắt đầu xây dựng thêm 3 đập khác. Hai con đập nữa đã được lên kế hoạch xây dựng ở thượng nguồn sông Brahmaputra, trước khi xây dựng một con đập lớn ở gần vùng biên giới với Ấn Độ.

Trong khi các dự án thủy điện mới được công bố trên các sông Salween và sông Mekong là các đập chứa nước khổng lồ, Trung Quốc tuyên bố rằng việc phát điện trên sông Brahmaputra dựa vào dòng chảy tự nhiên mà không cần đến hồ chứa nước.

Tuy nhiên, không giống như Ấn Độ đối xử với  Pakistan hoặc Bangladesh, Bắc Kinh không sẵn sàng chia sẻ với New Delhi về thiết kế kỹ thuật và cho phép giám sát tại chỗ.

Các dự án thủy điện tương đối lớn của Trung Quốc ở  Dagu, Jiexu và Zangmu Brahmaputra có thể bao gồm các hồ chứa lớn. Các trận lũ quét từ năm 2000 đến năm 2005 đã tàn phá nặng nề hai bang Himachal Pradesh và  Arunachal Pradesh  của Ấn Độ có liên quan đến việc xả nước đột xuất của các đập ngăn nước ở Trung Quốc.

Trong tương lai, châu Á sẽ trở nên nóng hơn và khô hơn bởi biến đổi khí hậu và cạn kiệt tài nguyên môi trường. Thách thức về nguồn nước của châu lục này càng trầm trọng thêm do tăng trưởng tiêu dùng, tưới tiêu lãng phí, công nghiệp hóa ồ ạt, ô nhiễm, suy thoái môi trường và những thay đổi về địa chính trị.

Nếu muốn ngăn chặn các cuộc chiến tranh vì nguồn nước, châu Á phải xây dựng được thể chế hợp tác xuyên biên giới giữa cả các nước láng giềng ven sông. Nếu một nước ven sông có tính chất chi phối như Trung Quốc từ chối tham gia, thì các thể chế hợp tác như Ủy ban sông Mekong sẽ mất tác dụng.

Cuộc sống yên bình của dân chúng hạ lưu sông Mekong đang bị đea dọa.

Vốn chi phối nguồn tài nguyên nước xuyên quốc gia ở châu Á và chiếm hơn một nửa trong số 50.000 đập nước lớn trên thế giới, Trung Quốc đang kiểm soát và thao túng các dòng sông. Trừ khi Trung Quốc sẵn sàng đóng vai trò lãnh đạo để phát triển một hệ thống chia sẻ nguồn “vàng xanh”, những rủi ro kinh tế và an ninh phát sinh từ sự cạnh tranh nguồn nước châu Á ngày càng trở nên hiện hữu.