Nguyễn Thiếp là một danh sĩ cuối đời Hậu Lê và Tây Sơn. Ông là người đã thảo kế sách phục hưng văn hóa và giáo dục nước nhà, lấy chữ Nôm làm ngôn ngữ chính thống.
Nhường trạng nguyên cho người khác
Vào cuối đời Hậu Lê trên núi Thiên Nhẫn xứ Nghệ Tĩnh xuất hiện một cụ già tóc bạc, râu dài ẩn cư. Cụ sống trong một túp nhà tranh đơn sơ dựa bên vách núi. Mấy chú tiều phu đi lấy củi thỉnh thoáng gặp cụ vào rừng hái thuốc hoặc ra bờ suối ngồi câu cá. Cụ rất ít giao du, nhưng tiếng tăm của cụ vẫn lan truyền đi xa, nhiều kẻ sĩ muốn tìm gặp, nhưng cụ đều lảng tránh.
Người ta gọi cụ bằng nhiều tên lắm. Nào là Điền Ẩn, Cuồng Ẩn hay Lam Hồng dị nhân, nghĩa là những người kì dị, điên khùng đi ở ẩn. Hình như cụ tự đặt cho mình tên hiệu là Khải Xuyên, Hạnh Am, Lạp Phong cư sĩ, Hầu Lục Niên. Các nhà nho, kẻ sĩ đương thời thì gọi cụ một cách tôn kính là Lục Niên tiên sinh, La Giang phu tử, La Sơn phu tử...
Cụ già ở ẩn ấy tên thật là Nguyễn Thiếp, quê ở xã Nguyệt Ao, tổng La Sơn, phủ Đức Quang (nay thuộc Hà Tĩnh). Cụ vốn con nhà dòng dõi thi thư, thuở nhỏ được chú là Tiến sĩ Nguyễn Hành kèm cặp, học hành giỏi giang. Năm 20 tuổi đi thi Hương đỗ thủ khoa, nhưng không ra Bắc thi tiếp. Về chuyện này có một giai thoại lí thú.
Hôm chàng cống sinh bước lên đò Phá Thạch lên đường đi thi Hội thì gặp người lái đò. Người lái đò tỏ ra vui mừng kể lại rằng, đêm qua ông mơ thấy có vị thần hiện ra mách bảo sớm mai sẽ có một vị Trạng nguyên sang đò. Từ sáng đến giờ chưa có ai qua lại, đến bây giờ ông mới thấy Nguyễn Thiếp sang đò đi thi, chắc hẳn người này sẽ đỗ Trạng. Nghe vậy, Nguyễn Thiếp bảo:
- Ta nghe nói làm văn sách phải xưng tụng chúa Trịnh mới đỗ được. Ta không chịu xưng tụng thì đỗ làm sao? Thần đã báo mộng như vậy thì thôi, ta trở về, nhường Trạng nguyên cho người khác.
Và quả thật Nguyễn Thiếp không đi thi nữa. Do đỗ hương cống (tức cử nhân), ông cũng được cử làm huấn đạo trông coi việc học của huyện Anh Đô, sau lại được bổ chức tri huyện huyện Thanh Chương. Làm quan được ít lâu ông thấy chốn quan trường thối nát, chúa Trịnh lấn át vua Lê, dân tình đói khổ, thuế khóa hà khắc, ông bèn từ quan về quê mở trường dạy trẻ. Sau đó vào núi Thiên Nhẫn ở ẩn nghiên cứu dịch lí, học thuật như đã kể trên đây.
 |
Tranh minh họa.
|
3 lý do không ra làm việc quan
Năm 1786, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ ra Thăng Long diệt họ Trịnh, phù nhà Lê. Ở Thăng Long, ông sai "thư ký" thân tín là Trần Văn Kỷ tìm hiểu nhân tài Bắc Hà để thu dụng sau này. Người đầu tiên được nhắc đến chính là Nguyễn Thiếp, một người đạo cao đức trọng, giỏi kinh luân, am tường dịch lí. Khi trở về dừng chân tại Nghệ An, Nguyễn Huệ lập tức sai hai viên quan cao cấp thuộc bộ Binh và bộ Hình đem thư và lễ vật vàng và lụa đến nơi ẩn cư, mời Nguyễn Thiếp xuống núi để được gặp mặt. Trong thư ông trân trọng gọi Nguyễn Thiếp là "Phu tử", với nghĩa là một người thầy, một nhà hiền triết. Trong thư có đoạn:
"Đã lâu nay nghe tiếng Phu tử, đức tuổi đều cao, kinh luân sẵn có. Chính tôi muốn tới nhà gặp mặt, để thỏa lòng tìm kiếm khó nhọc...".
Bấy giờ chưa hiểu rõ lắm về phong trào Tây Sơn và cá nhân Nguyễn Huệ, Nguyễn Thiếp còn gọi ông là "đại nguyên soái quý quốc", tức người nước khác và nêu ba lí do để từ chối: Một là tài đức thua kém không sánh được với Y Doàn, Khổng Minh; hai là gia đình neo đơn, phải lo việc tế tự; ba là tuổi đã cao, sức đã yếu. Đồng thời ông xin trả lại tặng vật, không dám nhận.
Nguyễn Huệ biết là Nguyễn Thiếp vin cớ không ra, nhưng việc quân, việc nước khẩn cấp ông phải về Phú Xuân ngay.
(Còn nữa...)
Dĩ Nguyên