Hoàn thiện thể chế về phòng, chống tham nhũng trong hoạt động tòa án

Vi phạm pháp luật trong hoạt động của Tòa án tuy không nhiều như lĩnh vực khác nhưng tính chất, mức độ và hậu quả thì rất nghiêm trọng. Bởi lẽ, chủ thể của hành vi này là những người được giao nhiệm vụ bảo vệ công lý, lẽ phải nhưng do vi phạm pháp luật nên đã dẫn đến bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, gây ảnh hưởng đến uy tín của các cơ quan bảo vệ pháp luật, làm suy giảm lòng tin của nhân dân đối với Ðảng, Nhà nước.

Để phòng chống tham nhũng tiêu cực trong lĩnh vực tòa án đạt hiệu quả cần có nhiều giải pháp đồng bộ, trong đó có việc hoàn thiện thể chế, tạo điều kiện để người dân và xã hội giám sát hoạt động của ngành Tòa án. Đồng thời đảm bảo để tòa án thực sự độc lập trong hoạt động xét xử.

Trung tướng Trần Văn Độ, nguyên Phó Chánh án Tòa án Nhân dân tối cao, Trưởng nhóm nghiên cứu về hoàn thiện thể chế pháp luật về phòng chống tham nhũng trong hệ thống tòa án đưa ra số liệu, bình quân mỗi năm, có xấp xỉ 10 cán bộ tòa án các cấp bị xử lý kỷ luật từ khiển trách đến xử lý bằng hình sự vì có liên quan đến tham nhũng tiêu cực. Ông Độ cũng khẳng định, số liệu này chưa phản ánh đúng thực chất tiêu cực tham nhũng trong hoạt động của tòa án. Bởi trong hoạt động của tòa án, từ tiếp nhận đơn khởi kiện hoặc yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự xem xét phân công thẩm phán phụ trách xét xử giải quyết vụ việc dân sự, giải quyết vụ án quá hạn của luật định, lập hồ sơ, thu thập chứng cứ và xét xử vụ án áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời đều có nguy cơ cao xảy ra tiêu cực tham nhũng.

Trung tướng Trần Văn Độ, nguyên Phó Chánh án Tòa án Nhân dân tối cao (Ảnh: Kim Anh)

“Không chỉ có từng ấy đâu mà do chúng ta phát hiện chưa được. Loại tham nhũng vặt nhận tiền của đương sự không thiếu. Dù là tham nhũng vặt nhưng nó ảnh hưởng đến tính khách quan của quá trình xử lý, giải quyết vụ việc. Pháp luật hiện nay chưa có những quy định để rộng đường cho hoạt động giám sát từ bên ngoài đối với hoạt động của tòa án, đặc biệt là giám sát của đương sự”, ông Độ khẳng định.

Vậy vì sao tham nhũng vẫn còn xảy ra ở các cơ quan tư pháp nói chung và tòa án nói riêng, trả lời câu hỏi này, nhiều chuyên gia pháp luật cho rằng hệ thống pháp luật ở nước ta còn chồng chéo, chưa rõ ràng. Một số chế định pháp luật còn áp dụng chế tài tùy nghi. Việc giải thích hướng dẫn pháp luật chưa kịp thời và chưa được quan tâm đúng mức khiến cho việc nhận thức, áp dụng pháp luật giữa những người cầm cân nảy mực thực hiện các hoạt động không thống nhất, việc kiểm soát quyền lực đối với hoạt động của tòa án chưa chặt chẽ.

GS-TS Trần Ngọc Đường, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội nhận định, hệ thống cơ quan tiến hành tố tụng, các quy trình về điều tra, truy tố xét xử có quan hệ chế ước lẫn nhau. Vậy nhưng các chức danh tư pháp chưa thực sự độc lập, họ vẫn trực tiếp với luật sư, đương sự dễ tạo nên sự móc ngoặc, tiêu cực. Vì vậy để hạn chế tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động xét xử, cần có quy định đảm bảo sự độc lập thực sự giữa các bên.

“Phổ biến dẫn đến tiêu cực tham nhũng là độc lập giữa thẩm phán, kiểm sát viên với đương sự trong các vụ án dân sự, ở đây là luật sư, người đại diện; và do pháp luật của ta chưa ngăn cấm được một cách tuyệt đối mối quan hệ giữa cấp sơ thẩm với phúc thẩm, rồi giám đốc thẩm. Sơ thẩm và phúc thẩm cũng móc ngoặc với nhau không độc lập trong một bản án. Những người trong HĐXX với luật sư làm thế nào để không có sự tiếp xúc này bởi sẽ nảy sinh tiêu cực, tham nhũng do bàn bạc, thỏa thuận với nhau, tìm những kẽ hở trong việc xây dựng hồ sơ, dẫn đến tiêu cực, tham nhũng. Theo tôi đây là 2 điểm rất cơ bản mà cả luật tố tụng cũng như quy tắc đạo đức nghề nghiệp phải quy định thật chặt”, GS-TS Trần Ngọc Đường phân tích.

Nhận định thực hiện nguyên tắc tranh tụng là yêu cầu quan trọng trong việc đảm bảo công khai, minh bạch, khách quan trong hoạt động tư pháp, Chủ tịch Liên đoàn luật sư Việt Nam Đỗ Ngọc Thịnh chỉ rõ, nguyên tắc tranh tụng chưa được quy định đầy đủ như một trong các giải pháp cần thiết để phòng chống tham nhũng trong hoạt động tư pháp khi giải quyết các vụ án, bản thân các thẩm phán và HĐXX chưa tuân thủ triệt để nguyên tắc này.

GS-TS Trần Ngọc Đường, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội (Ảnh: Kim Anh)

“Dưới góc nhìn của hoạt động nghề nghiệp luật sư, chúng tôi cho rằng, nếu tòa án chưa lấy kết quả tranh tụng tại tòa để đưa ra phán quyết các bản án thì tiêu cực, tham nhũng vẫn có đất để tồn tại”, ông Thịnh nhấn mạnh

Để nâng cao hiệu quả phòng chống tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động của tòa án, các chuyên gia khuyến nghị, cùng với nhiệm vụ cải cách về tổ chức, phải quan tâm cải cách về hoạt động hoàn thiện thể chế pháp luật, nhất là thủ tục tố tụng tư pháp theo hướng bảo đảm dân chủ, công khai, minh bạch, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, doanh nghiệp, đề cao trách nhiệm pháp lý của các cán bộ có chức danh tư pháp trong hoạt động tố tụng.