Quả chùm chày còn gọi là quả đại chùy, thuộc họ Sapindaceae (họ Bồ hòn), có tên khoa học là Cupaniopsis anacardioides. Đây là một loài cây gỗ thường mọc ở khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, quả thường mọc thành chùm, hình bầu dục hoặc tròn. Quả chùm chày dài như ngón tay út, sở dĩ gọi là chùm chày vì chúng có hình dạng giống hệt một cái chày giã tỏi, ớt của các bà, các mẹ. Khi chín, quả chuyển từ màu vàng nhạt đến đỏ mọng trông rất thích mắt. Bên trong quả chứa một hạt cứng, phần thịt quả có vị chua ngọt đặc trưng.
Quả chùm chày là thứ ăn vặt gắn với tuổi thơ của những đứa trẻ tại các miền quê
Tại Việt Nam, quả chùm chày thường mọc tự nhiên ở bìa rừng, chân núi… ở vùng núi các tỉnh miền trung như Quảng Bình, Quảng Ngãi, Quảng Trị, Huế… Vào thời kỳ đó, khi điều kiện kinh tế còn khó khăn, những món quà dân dã như quả chùm chày thường được lũ trẻ háo hức chờ đợi. Hình ảnh lũ trẻ cùng nhau chia nhau từng chùm chày, vừa ăn vừa cười đùa là một phần ký ức không thể thay thế của thế hệ 8X - 9X.
Độ tháng 7, vào dịp đỉnh điểm nắng nóng của mùa hè, cũng là mùa chùm chày chín rực đỏ, người lớn nếu có đi nương, đi rẫy, cũng tiện tay hái cho lũ trẻ con một rổ đầy ắp loại quả dại này. Hoặc trong những buổi trưa hè, đám trẻ con trong xóm sẽ í ới nhau đi tìm hái những quả chùm chày mọc thấp, vừa bằng tầm với. Thế nên với nhiều người, ký ức về quả chùm chày không chỉ là một món ăn, mà còn là những cuộc chạy nhảy, leo trèo hái quả cùng bạn bè dưới cái nắng hè oi ả.
Quả chín chuyển từ vàng sang đỏ mọng, có vị ngọt thanh chua đặc trưng.
Ngày nay, sự đô thị hóa nhanh chóng và thay đổi về môi trường sống đã khiến quả chùm chày trở nên hiếm hoi. Cây chùm chày dần biến mất do những vùng đất hoang bị thay thế bởi các khu đô thị, khu công nghiệp. Một phần bởi quả chùm chày ít có tính ứng dụng, khó mang lại giá trị kinh tế cao cho người nông dân như những loại trái cây khác, nên không được chú trọng bảo tồn.
Việc tìm mua quả chùm chày ngày nay trở thành một thách thức, đặc biệt ở thành phố. Tại một số khu vực miền núi hoặc vùng sâu, vùng xa, cây chùm chày vẫn còn tồn tại, nhưng chúng không còn phổ biến. Thỉnh thoảng, những người đi rừng mới có cơ hội hái về vài chùm quả chín để chia sẻ cho người thân hoặc bán ở chợ quê thành món đặc sản lạ.
Tuy nhiên, bạn vẫn có thể bắt gặp một số nơi bán các loại cây cổ thụ hay cây giống chùm chày. Giá cây giống thường dao động từ 50.000 đến 80.000 đồng/cây, còn giá quả phụ thuộc vào mùa và độ khan hiếm.
Một thời là món ăn vặt dân dã của thế hệ 8X – 9X, giờ đây chùm chày đã trở thành đặc sản hiếm có. Với sự phát triển và thay đổi của xã hội, món quà tự nhiên này dường như đang dần bị quên lãng. Nhưng với những ai từng trải qua tuổi thơ cùng chùm chày, đó mãi mãi là một phần không thể thay thế, nhắc nhở về những ngày tháng tươi đẹp, trong trẻo mà thời gian không thể quay lại.
H.A