"Thượng gia hạ kiều" (trên là nhà, dưới là cầu), hay còn gọi là cầu ngói, đình kiều (trên cầu có đình) là loại hình kiến trúc khá phổ biến ở các nước châu Á nhiệt đới.
Thuật ngữ này dùng để chỉ những cây cầu gỗ có lợp mái che phía trên. Đây là kiến trúc rất nhân văn của người xưa, xây cầu vừa là nơi qua lại, vừa là trạm dừng chân cho khách bộ hành nghỉ ngơi trên đường đi.
Kiến trúc trên nhà-dưới cầu xuất hiện ở Việt Nam từ giữa thế kỷ 15, khi người Nhật đến xây Chùa Cầu ở Hội An. Hiện nay, số lượng cầu được xây dựng theo lối phong cách này tại Việt Nam không còn nhiều.
Hầu hết những cây cầu sót lại đều đã được công nhận là các Di tích Văn hóa như Chùa Cầu (Hội An), Cầu Thanh Toàn (Huế), Cầu Nhật Nguyệt (Chùa Thầy, Hà Nội), Cầu ngói Phát Diệm (Ninh Bình).
 |
| Vẻ đẹp của cây Cầu lợp Làng Kênh trên con sông nhỏ Hải Ninh. (Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+)
|
Riêng tỉnh Nam Định tự hào vẫn bảo tồn được 3 cây cầu “thượng gia hạ kiều,” đó là Cầu Ngói Hải Anh (huyện Hải Hậu), Cầu ngói Chợ Thượng (huyện Nam Trực) và Cầu lợp Làng Kênh. Trong đó, Cầu lợp Làng Kênh là cây cầu gỗ lợp mái lá duy nhất của Việt Nam.
Cây cầu độc đáo này tọa lạc ở làng Kênh, thị trấn Cổ Lễ (huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định), được xây vào đời Lý, cách đây khoảng 700 năm, sau khi triều đình cho đào một con kênh dẫn nước từ sông Hồng vào để tưới tiêu cho cả một vùng thuộc trấn Sơn Nam hạ.
Cây cầu nối hai bờ sông Hải Ninh, cũng là con đường độc đạo dẫn vào Chùa Cổ Lễ phục vụ người dân đi lễ chùa ngày xưa.
Trải qua 700 năm, đến nay, cầu vẫn giữ nguyên được kết cấu kiến trúc cổ kính và độc đáo.
 |
| Cây cầu mái lá độc đáo nhất Việt Nam. (Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+)
|
Theo các bậc tiền nhân kể lại, hệ thống mố cầu xưa được làm bằng đá xanh nguyên khối, nặng hàng tấn, được vận chuyển bằng bè theo đường sông Hồng. Những thợ mộc có tay nghề cao khắp trấn Sơn Nam xưa được thuê về dựng cầu.
Toàn bộ cây cầu có 28 cột, trong đó có 4 cột chính được cắm sâu dưới lòng sông, mỗi cột có đường kính trên 50cm. Theo thời gian, các cột chính bị bào mòn, người dân đã thay cột gỗ mới.
 |
| Dãy bục gỗ được uốn cong theo thành cầu để lữ khách dừng chân nghỉ ngơi. (Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+)
Cầu lợp Làng Kênh có 5 nhịp, mỗi nhịp từ 1,45m-1,65m, tạo nên một công trình dài 10m, rộng 4m, cao 3m tính từ mặt sàn lên. Toàn bộ cột, xà, sàn cầu được làm bằng gỗ lim, sàn cầu được ghép bằng những tấm gỗ dày, rộng hơn 40cm.
Bên trong lòng cầu là hai dãy bục gỗ được uốn cong theo thành cầu, giống như dãy ghế dài để lữ khách dừng chân nghỉ ngơi. Vào những buổi trưa Hè hay những lúc rảnh rỗi, người dân thường chọn cây cầu là điểm nghỉ ngơi, hóng gió và câu cá thư giãn.
|
Phía ngoài hành lang cầu là lan can với các đố thượng, đố hạ được chạm khắc thô sơ, đường chỉ mộc mạc, không mang tính chất cầu kỳ.
Ngay từ khi mới xây dựng, những người thợ đã không chọn lợp mái cầu bằng ngói mà lợp bằng cây bổi (cây cói), loại cây trồng ở các vùng đất bãi mặn, lợ ven biển, do bổi nhẹ hơn, xốp hơn, chịu được gió bão. Khi nào lớp bổi mục thì người dân sẽ lợp lớp lá mới.
 |
| Lan can cầu với các đố thượng, đố hạ được chạm khắc mộc mạc. (Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+)
|
Người dân địa phương cho biết sau nhiều lần trùng tu, sửa mái, ngày nay mái cầu được chuyển sang lợp bằng lá cọ thay cho lá bổi. Toàn bộ các bẹ cọ được tếp chặt với vì kèo và được gia cố buộc lại bằng sợi mây, làm cho mái cầu rất chắc chắn, không lo gió bão làm hỏng.
Trước đây, cầu được đặt theo theo hướng Bắc Nam. Sau đó, do hệ thống sông ngòi được chỉnh trang lại nên cây cầu đã đổi sang hướng Đông Tây để phù hợp với sinh hoạt, đi lại của người dân.
Cầu lợp Làng Kênh đã được tu bổ nhiều lần với quy mô lớn vào các năm 1883, 1904 và 2014. Trong khi tu bổ, đặt thượng lương, thợ đều khắc ghi trên hệ thống vỉ cột bằng chữ Hán.
 |
| Dòng chữ ghi niên đại hình thành Cầu lợp Làng Kênh. (Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+)
|
Hiện nay, trên xà ngang cầu vẫn còn lưu giữ dòng chữ Nho ghi lại niên đại hình thành Cầu lợp Làng Kênh. Năm 2014 sau khi trùng tu xong, người dân cũng đã khắc 1 dòng chữ Nho ghi lại thời gian trùng tu lại cầu để các về đời sau biết được các mốc thời gian quan trọng này.
Căn cứ hệ thống chữ Nho khắc trên vỉ kèo, cột, Phòng Quản lý di tích, Cục Di sản Văn hóa (Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch) nhận định Cầu lợp làng Kênh là cây cầu gỗ mái lợp bổi duy nhất ở Việt Nam.
Với giá trị về lịch sử, kiến trúc và văn hóa, nhân dân địa phương rất mong muốn các cấp chính quyền, các cơ quan chức năng tiến hành kiểm kê di tích, làm cơ sở khoa học tiến hành lập hồ sơ đề nghị Nhà nước công nhận Cầu lợp Làng Kênh là Di tích Lịch sử-Văn hóa Quốc gia.
Theo Vietnam Plus