“Vàng trắng” miền cù lao

Những người thợ mang theo nhu yếu phẩm, dụng cụ tiếp cận hang yến.

Yến tại Cù Lao Chàm tập trung tại 7 điểm chính, đó là hang Cả, hang Tò Vò, hang Tai, hang Khô, hang Trăng và hang Kỳ Châu. Trong những hang này, những chiếc tổ bé nhỏ dựng cheo leo trên vách đá giữa những hòn đảo xanh tươi mà người dân nơi đây đặt cho cái tên là “vàng trắng giữa đại dương” gắn liền một câu chuyện ý nghĩa về loài chim mang tên yến. Những hang yến trên đảo Cù Lao Chàm hầu hết phân bố tại các đảo nhỏ. Để khai thác được, những người thợ phải trải qua quá trình làm việc gian nan và đầy hiểm nguy.

Người đi lấy tổ yến phải trèo lên vách đá cheo leo, lách mình trong lòng hang hẹp, chỉ một chút sơ sẩy là nguy hiểm đến tính mạng. Để việc khai thác được dễ dàng, người ta phải dựng những giàn tre. Những đoạn tre cứng cáp chống vào 2 vách hang, gọi là những cái găng. Một cây tre đực to và dài nhất được chọn làm cội đại - trục xương sống của dàn cội. Một cây tre dài khác gọi là cội trung chắp vào cội đại và những cây găng ngang bằng những sợi mây núi mềm, dẻo, chắc chắn. Những cây tre nhỏ được gác thêm vào vách hang từ trong ra ngoài và buộc vào cột đại, vào găng gọi là những rẻ quạt. Ở nhiều vị trí, người làm giàn phải đu mình một cách khéo léo và mạo hiểm, bám vào các thân tre hoặc áp sát người vào vách đá mới có thể buộc giàn... Bộ khung giàn đặc biệt được hình thành, chông chênh trong địa thế hiểm trở. Những người thợ khai thác yến sẽ men theo giàn thang ấy để gỡ tổ. Vì vậy, việc làm một giàn thang đúng kỹ thuật luôn là yêu cầu cao nhất trong quy trình khai thác.

Tổ yến đảo luôn có giá trị dinh dưỡng cao hơn tổ yến nuôi trong đất liền.

Những người khai thác yến leo trên giàn này để gỡ tổ yến bằng tay, hạn chế dùng sào để tránh làm vỡ tổ yến, giảm giá trị. Ở vị trí áp sát mặt trong của hang sâu, người thợ khai thác phải cẩn thận từng động tác để đảm bảo an toàn, không bị giập vỡ tổ và trứng yến. Đối với những tổ yến khó gỡ, người thợ phải phun nước vào vách đá, dùng dụng cụ bóc gỡ. Ở các địa điểm không thể tiếp cận bằng giàn thang, người thợ phải dùng sào dài, gắn với các dụng cụ cần thiết để chọc vớt. Tại nhiều hang nhỏ hẹp, bên trong những hang yến này thường thiếu ánh sáng và rất trơn trượt, ẩm ướt do phân chim và rêu bám phủ, đáy hang sâu, có nhiều ghềnh đá.

Thực tế, để lấy được tổ, thợ khai thác phải treo mình trên mấy chục mét cao, có khi phải thòng dây đu xuống lòng hang hoặc nằm vắt vẻo trên thân tre, lách mình qua các khe hẹp dựng đứng. Tối, hẹp, ẩm ướt, trơn trượt, ngột ngạt, mùi nồng nặc bởi lượng phân chim đọng lại lâu ngày, đó là hình ảnh thường thấy ở tất cả hang yến. Nhiều khe, người thợ phải sử dụng đèn chiếu sáng mới có thể thấy đường vào khai thác. Nhọc nhằn, gian khó, hiểm nguy nhưng lòng yêu nghề đã giúp những người khai thác hoàn thành công việc.

Tại Hội An, nghề khai thác yến sào có lịch sử hàng trăm năm, gắn với sự ra đời của làng yến Thanh Châu. Nơi đây không chỉ khai thác yến sào mà còn có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quần đảo Cù Lao Chàm cũng như cửa Đại Chiêm một thời ghe thuyền tấp nập vào ra. Hàng trăm năm trước, yến sào được coi như một mặt hàng đặc sản của xứ Đàng Trong, là một trong số loại hàng xuất khẩu chủ yếu từ thương cảng Hội An. Những tai yến xếp chồng lên nhau được cột bằng sợi dây ngô đồng - loài cây đặc biệt riêng có ở đảo này. Chỉ cần bao yến sợi dây ngô đồng gửi đi là người ta biết đó là yến Hội An. Bao bì hồi xưa tuy đơn giản, dân dã nhưng bảo quản được lâu.

Ở Cù Lao Chàm cũng có một miếu tổ nghề yến. Công trình được xây dựng vào khoảng đầu thời nhà Nguyễn để thờ tổ nghề yến và Thành hoàng bổn xứ. Di tích được xây dựng trên một gò cát thuộc bãi Hương Cù Lao Chàm. Di tích này đã được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng di tích quốc gia ngày 13-12-2006 theo Quyết định số 96/2006/QĐ-BVHTT. Hằng năm, vào mồng 10 tháng 3 âm lịch), Đội Quản lý và Khai thác yến Hội An phối hợp với các cơ quan chuyên môn, chính quyền xã Tân Hiệp và nhân dân địa phương tổ chức lễ giỗ tổ nghề yến.

Việc dựng giàn tre trong hang núi mất nhiều công sức và thời gian.

Theo những người ở đây, khai thác yến sào là công việc rất gian khổ, luôn đối mặt với hiểm nguy mà “có kể cả ngày cũng không hết chuyện”. Mùa khai thác yến tuy ngắn ngủi nhưng là mùa lao động vất vả, nguy hiểm đối với người thợ. Khai thác tổ yến đã khó khăn, bảo vệ tổ yến cũng gian nan không kém. Những người bảo vệ đảo yến quanh năm phải sống trên đảo, trong những căn nhà cheo leo trên vách đá và cách biệt với cuộc sống bên ngoài.

Khi thu hoạch xong, họ trở thành những người bảo vệ, canh giữ hang yến - một công việc gian truân và buồn tẻ. Hằng tháng họ được về đất liền thăm nhà đôi lần và cũng để tiếp tế lương thực, thực phẩm, nước uống. Gặp mùa biển động, sóng to gió lớn liên miên là họ bị cô lập, cách biệt hàng tháng trời trên đảo. Sự trống vắng, thiếu thốn đã khó nhưng cái khó lớn nhất là phải biết giữ mình thanh sạch. Họ phải biết chiến thắng bản thân trước những cám dỗ vật chất bởi giá trị của một tai yến không phải thấp so với thu nhập của mỗi người.

Cuộc sống ở đảo tuy có buồn nhưng đậm nghĩa tình. Người giữ yến giải khuây bằng những ván cờ tướng, hay những bản guitare trầm bổng. Cuộc sống của họ cứ trôi đi bình dị như vậy. “Ngày nào tôi cũng liên lạc với gia đình qua điện thoại di động. Xưa kia, người làm nghề canh gác và phu hái yến sào gặp rất nhiều gian nan, nguy hiểm. Họ thường xuyên bị hải tặc uy hiếp, giết hại để cướp sản phẩm, nên những người gác đảo thời đó phải giỏi võ, thạo bơi lặn, leo trèo, chịu đựng thiếu thốn mọi bề”, ông Sơn, một thợ khai thác yến có nhiều năm kinh nghiệm kể lại.

Cách đây nhiều năm, cuộc sống người giữ đảo yến vẫn gặp nhiều khó khăn. Ông Lê Văn Trúc, người có hơn 30 kinh nghiệm khai thác và bảo vệ tổ yến ở Cù Lao Chàm chia sẻ: “Ngày trước, phương tiện liên lạc còn khó khăn, chúng tôi phải gửi thư viết tay cho gia đình. Sau này, điều kiện khá hơn, những người canh giữ đảo yến được trò chuyện với gia đình qua bộ đàm công ty nhưng cũng rất hạn chế. Việc dạy dỗ con cái phó mặc cho vợ ở nhà. Có những lần vợ nhắn ra con bị ốm, cũng lo lắm nhưng đành chịu, không thể bỏ đảo mà về”.

Theo số liệu, đàn chim yến trú ngụ ở Cù Lao Chàm có khoảng 100 nghìn con. Việc khai thác yến tự nhiên mang lại doanh thu từ 50 đến 70 tỷ đồng mỗi năm cho Hội An. Một vấn đề đáng lo ngại là sự suy giảm của đàn yến. Năm 2020 đàn yến giảm đến gần 57%. Doanh thu từ khai thác yến Cù Lao Chàm ước đạt khoảng 47 tỷ đồng vào năm 2021, giảm hơn 51% so với năm 2011.

Yến sào Cù Lao Chàm Hội An được cục sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý.